Вольны Мазыр! - Паходжанне назвы

Навукоўцы дагэтуль не дашлі да адзінага меркавання па паходжанні назову горада. Адныя лічаць, што яму дала імя народнасць мазур, іншыя звязваюць з древнескандінавскім словам "мосыр" (волкасць), трэція - з цюркскім словам "мосар" (груд, курган). Паколькі ў сярэднія стагоддзі Мазыр быў фарпостам Палессі пры мангола-татарскім нашэсці, то апошняя версія здаецца найболей праўдападобнае. І усё жа... Задаўга да прыходу манголаў у "Аповесці часавых гадоў" гэты горад ужо зваўся Мазыром.

Але пакінем тапанімічныя спрэчкі навукоўцам. Да нашых дзён дайшло цікавае адданне, са боку давальнае тлумачэнне як паходжанню горада, так і з'яўленню яго назову. Такім чынам...

У даўнія часы два брата, выхадцы з Кіева, пасяліліся на дзікім горным берагу Прыпяці. Месца апынулася зручным і пладавітым для іх здабычы - нарыхтоўкі рыбінага тлушча.

Аднак нядоўга браты жылі ў згодзе. Старэйшы быў страшным вырадкам і зненавідзеў малодшага, станістага прыгажуна, за перавага, аказанае яму маладою суседкаю, а галоўнае - за хуткае ўзбагачэнне. Малодшаму ўсё атрымоўвалася ў гандлі, ён быў багатыру старэйшага. Наступнае сумеснае жыццё станавілася немагчымаю, і малодшы браце вырашыў ад селіцца ад зайздроснага сваяка на новае месца. Калі жа ён абвясціў аб сваім рашэнні і запатрабаваў належную яму дзель тавара (рыбінага тлушча), старэйшы браце раззлаваўся і, адмовіўшыся дзяліцца, загадаў працаўнікам выгнаць яго з хаты. У адказ малодшы браце сабраў лютву і абвясціў вайну сваяку. Апошні відавочна не чакаў такога развіцця падзеяў і звярнуўся за дапамогаю да мясцовай вядзьмаркі.

Чараўніца жыла непадалёк на высокай востраканцовай гары і вельмі добразычліва паставілася да яго просьбе. Яна склікала ў сваё войска незлічоныя полчышчы горнай парфумы і напала на лютву малодшага брата. Бой завязаўся няроўны, і малодшы браце павінен быў загінуць ад вядзьмарскіх сілаў. Але прыгажосць выратавала яго. Падчас бітвы вядзьмарка была так здзіўленая знешнасцю малодшага брата, што загадала спыніць бітву і прапанавала мір. Старэйшы браце раз'юшыўся, калі зразумеў, што вядзьмарка яму больш не памагатая, і ў лютасці кінуўся на горных духаў: "Мой жір! Я не саступлю яму ні меркі!"

З тых часоў і пахабна назоў месца - Можир - Мазыр.

Гэтую даўнюю легенду запісаў у XIX стагоддзі беларускі пісьменнік і этнограф Павел Шпілеўскі. Але мы яшчэ вернемся да яго творчасці.

Першыя перасяленцы будучыні Мазыра жылі на чатыры кіламетру ніжэй па плыні Прыпяці ад цяперашняга цэнтра горада. Натуральна, усе яны былі язычнікамі і ўшаноўвалі старажытным забытым багам. Самым святым месцам у іх лічыўся груд, мелы незвычайна правільную форму для прыроднага стварэння. Ён нагадваў напалову закапанае ў зямлю гіганцкае яйка і валодаў невытлумачальнаю моцнаю энергетыкаю. На яго вяршыні ўзвышаліся счарнелыя ад ходу стагоддзяў драўляныя ідалы.

Тысячагоддзе назад гэта паганскае копіще стала мяжою паміж старою і новаю вераю. Па іншым боку гары пасяліліся славяне, якія прынялі хрысціянства. Але якою бы магічнаю сілаю ні валодаў гэты груд, старажытныя багі памерлі. У канчатковым выніку хрысціянства авалодала ўсімі навакольнымі землямі. У Мазыры зараз размяшчаецца рэзідэнцыя біскупа Тураўскага і Мазырскага, якая ўяўляе сабой старадаўні Свята-Міхайлаўскі сабор.

А паганскі груд захаваўся ў Мазыры да нашых дзён. Ідалаў на ім даўно ўжо знесла час. Засталося толькі імя, размаўлялае аб яго " несвятасці " для хрысціянаў - Шайтан-гара.

Але ці выяўлялася калі-небудзь "чорная" энергетыка Шайтан-горы? Адданняў і легендаў на гэты конт не захавалася. Ды і чаму яна павінна была быць менавіта "чорнае"? Паганства не заклікала да зла.

У гэтых месцах ва ўсе часы нараджаліся незалежныя цвёрдыя людзі, іншыя з якіх валодалі нязломным бунтарскім духам і крытычным успрыманнем быцця. Прыкладаў таму нямала, але мы спынімся на адным.

У канцы XVI стагоддзі ў Мазыры жылаў земскі суддзя Стэфан Лован. Ён адрозніваўся незвычайнымі для тае эпохі поглядамі на рэлігію і проповедуемые ёю ісціны. Асоба не ўтойваючыся, Стэфан Лован вымаўляў асабліва атэістычныя думкі. "Душы ў чалавеку няма. Рая і пеклы няма і суднага дня не будзе. І усё, што ёсць на святле, то ўсё само сабой існуе: зямля, дрэва, вада і іншыя рэчы. І каму тут ліха - тут пекла, а каму дабры - тут рай"... Гэтыя "блюзнерскія" паданні аб светабудове ў канчатковым выніку былі "пачутыя". У 1592 году мазырскі суддзя быў выкліканы ў галоўны літоўскі трыбунал... Гісторыя нават захавала імя даносчыка.

У 1609 году палескаму гораду, меламу дубовы замак на высокай гары, кароль Рэчы паспалітай Жыгімонт III дараваў герб - у блакітным полі чорны аднагаловы арол з срэбным нагрудным знакам, а на ім чырвоная літара S. Як сцвярджаюць гісторыкі, здабыццё горадам герба ў эпоху феадалізму было сведчаннем яго інтэнсіўнага росту і развіцці ў параўнанні з суседнімі селішчамі.

Як жылаў Мазыр у тыя часы, можна толькі здагадвацца па агульнавядомых тэндэнцыях і працэсам таго перыяду ў гісторыі нашай дзяржавы. Затое захаваліся запісы этнографа Паўла Шпилевскага, якія адносяцца да 1853 году, у якіх на аснове асабістых уражанняў ярка і каларытна маляваўся партрэт мазырчукоў і іх горада, прыналежнага ўжо Расійскае імперыі.

"...Нягледзячы на частыя пажары і асабліва моцны нядаўні пажар, які знішчыў ці ледзь не вялікую частку будынкаў, Мазыр прыналежыць да ліку самых прыгожых і чыстых гарадоў заходне-рускага боку. Трохі такіх куткоў у Расеі. Сталых жыхароў у ім 4.700 душ, але як партовы горад ён мае мноства часавых пасяленцаў, асабліва ўлетку, калі прыстань яго на працягу ўсталяваная вялікімі і малымі суднамі, па перавазе прускімі і познанскімі!

На спаскі кірмаш у Мазыр з'язджаецца дваранства і купецтва з суседніх паветаў і з іншых губерняў. Прускія і познанскіе купцы скупляюць лён, пяньку, сала, авечую і свіную поўсць, вэнджанай рыбу, рыбін тлушч і скуры. Мазырскія скуры адрозніваюцца вырабам, сакрэт якое мясцовыя прамыслоўцы хаваюць ад усіх. Кажуць, яны ўжываюць нейкі сок лясных раслінаў.

Да гонару мазырскага грамадства трэба сказаць, што кнігі раскупляюцца ахвотна. Акрамя кнігаў, некаторыя мазырчукі выпісваюць часопісы і сочаць за сучаснасцю. Мне не раз прыходзілася тут бываць у грамадстве такіх людзёў, якія займаюцца навукамі і мастацтвам, распрацоўваюць матэрыялы для гісторыі заходне-рускага боку, з захапленнем аддаюцца даследаванням мясцовых старажытнасцяў і адкрыццяў з вобласці натуральных навукаў.

Я пазнаў аб выдатным таленце мясцовага паэта спадара Неслухоўскага, опісавшего прыгоды некаторых мазырскіх герояў часоў татарскіх набегаў. Асабліва добрая яго паэма, названая па імі ракі Прыпяць - "Препеинада". У паэме распавядаецца аб геройстве Сайкера, татарскага правадыра, кінулага татарскі лагер і які перайшоў на бок мазырскага апалчэння, апісваецца бой казакоў на вяршынях мазырскіх гор і каханне Сайкера да прыгожай мазыранкі".

"Мазыр больш забудаваны драўлянымі будынкамі даволі правільнае і прыгожае архітэктуры ў гусце рускім з прымешкаю візантыйскіх элементаў. У горадзе можна налічыць больш сотні ўсякіх крамаў, асабліва жалезных, у якіх нямала вырабаў, прыгатаваных з мазырскае жалезнае руды. У грунтах мазырскіх горных цяснінаў водзіцца жалезная руда, апрацоўваная ў мясцовых рудокопнях: лепшыя жалезныя руды ўздоўж берагоў ракі Славечны..."